Bu hafta siz değerli okuyucularıma doğanın canlı bir varlık olduğunu kabul etmenin yanında doğaya tüzel kişi hakları da veren ülkeler olduğunu aktarmak istedim. Çünkü nasıl ki insanların, patili dostlarımızın, çeşitli hayvanların ve bitkilerin yaşam hakları varsa (ne yazık ki bazen yaşam hakkına saygı duyulmuyor) denizlerin, göllerin, dağların, toprağın, nehirlerin de yaşam hakkı olmalı.
Birçok öğretide doğa karşımıza canlı bir varlık olarak çıkar. “Doğa zaten canlı değil mi?” diyorsanız bu sizin nerede durduğunuza göre farklı farklı yanıtlara sahip bir soru. Doğadaki canlılık Batı dünyasında genel anlamda canlı diye tanımlanan türler ile sınırlandırılırken Doğu’da, yerli topluluklarda ve bazı karma inanç sistemlerinde dağlar, denizler, nehirler, kayalar, bulutlar, okyanuslar gibi varlıklar da canlıdır. Botanikçi, yazar ve New York Eyalet Üniversitesi Çevre Bilimi ve Ormancılık Koleji'ndeki Yerli Halklar ve Çevre Merkezi'nin yöneticisi Robin Wall Kimmerer’in “Bitkilerin Ruhu” kitabının bir bölümünde göl, deniz veya okyanusların karaların içine doğru yaptığı görece sığ girintiyi tanımlayan “koy” kelimesinin ABD'de yaşayan yerli halk Potawatomi dilinde isim olarak değil de “koy olmak” fiili ile tanımlandığını okumuştum. İsim olarak tanımlandığında su ancak ölüyse bu tanımlamanın olması gerektiğinden söz ediliyordu. Oysaki fiil hali “koy olmak” onu bu sıkışmışlıktan kurtararak yaşamasına izin vermek demekti. Belki de Batı’nın cansız diye tanımladığı bu yaşamsal varlıkları canlı diye tanımlayan dünya nüfusunun yalnızca yüzde 5’ini oluşturan yerli halkların, konu ekosistem olunca küresel biyoçeşitliliğin yüzde 80’ini korumasının nedenlerinden biri de budur.
ÇEVREYE HUKUKİ KORUMA
Çevresel kişilik veya tüzel kişilik, belirli çevresel varlıklara tüzel kişilik statüsünü veren yasal bir kavramdır. Tüzel kişiliğin haklarını, korumalarını, ayrıcalıklarını ve yasal sorumluluğunu atar. Nehirler, okyanuslar, dağlar ve bitkiler gibi çevresel varlıklar kendilerini mahkemede temsil edemedikleri için bir "koruyucu" onu korumak için varlık adına hareket edebilir.
Hukuk profesörü Christopher D. Stone, doğal nesnelere tüzel kişilik atfetme fikrini ilk olarak 1972 yılında yayımlanan "Ağaçların ayakta durması gerekir mi? Doğal nesneler için yasal haklara doğru" başlıklı makalesinde ele aldı. Bu makale insanlar olarak sahip olduğumuz hakların aynısının doğaya verilmesi için dünya çapında bir hareketin başlamasına vesile oldu. Makale daha da genişletilerek 1974 yılında aynı isimle kitap olarak yayımlandı.
DÜNYADAN ÖRNEKLER
Ekvador 2008 yılında kabul edilen anayasa ile doğa haklarını yasallaştıran ilk ülke oldu. Ekvador Anayasası'nın 10. maddesi ile 7. bölüm, 71-74. maddeleri, ekosistemlerin var olma ve gelişme hakkının devredilemez olduğunu kabul eder, insanlara “pachamama” (toprakana) adına dilekçe verme yetkisi verir ve hükümetin hakların ihlalleri varsa bunları gidermesini talep eder. 2021 yılında Ekvador Anayasa Mahkemesi ülkenin ekosistemlerine hak tanıyan ve koruma sağlayan anayasal hükümlerini yorumlayan bir kararla, Ekvador yağmur ormanlarının koruma altındaki bir bölgesinde madencilik yapılmasının doğanın haklarını ihlal ettiğine karar verdi. Inside Climate News’in haberine göre bu karar, Ekvador hükümetinin devlet madencilik şirketi Enami ve Kanadalı ortağı Cornerstone Capital Resources'a verilen madencilik izinlerini iptal etmesi anlamına geliyordu.
Yeni Zelanda’ya dönecek olursam 2017 yılında parlamentodan geçen karar büyük bir ses getirdi. Yerli halk Maoriler tarafından kutsal sayılan -yaklaşık 700 yıldır nehir boyunca yaşadıklarını düşününce haklı bir istenç- Whanganui Nehri, dünyada bölünemez ve yaşayan bir varlık olarak tanınan ilk nehir oldu ve tüzel bir kişilik kazandı. Yaklaşık üç hafta kadar önce ülkeden başka bir sevindirici haber daha geldi. Taranaki Dağı da tüzel kişi ilan edildi.
Unutmadan bu yıl Davos'ta “Doğa için bir dava oluşturma” panelinde doğaya tüzel kişilik verilmesindeki fırsatların ve zorlukların neler olduğu da konuşuldu. Panelin kaydına Dünya Ekonomik Forumu’ndan ulaşabilirsiniz.