Sarıkamış Harekâtı, 22 Aralık 1914 sabahı başlamış, 15 Ocak 1915’te sona ermiştir. Bir ay, bir haftalık bu zaman diliminde tarihimizin en ızdıraplı günleri yaşanmıştır. Bu hadise tam bir dramdır. Şimdi bu büyük hadisenin safhalarına bakalım:
Sarıkamış Harekâtı, 22 Aralık sabahı başladı. Yol yok. 3500 metre yüksekliğindeki dağ yolları 1,5-2 metre karla kaplı. Başlangıçta, kar ve sis azdı. 10. Kolordu sabah saat 4’te Oltu istikametinden harekâta başladı. 9. Kolordunun tümenleri de sabah saat 6 ile 8 arasında hücum etti. 11. Kolordu sabah 9’da hücuma geçti. 10. Kolordu üç günde 75 kilometrelik zorlu bir yürüyüş yaptı.
24 Aralık’ta Bardız’a gelen Enver Paşa ileri harekâta devam edilmesi için ısrar etmişti. Bunun sebebi 25 Aralık’ta Hafız Hakkı ile Sarıkamış önlerinde buluşacaklardı. Plan buydu. Plan kâğıt üzerinde başarılıydı. Ancak bu plandan çok sapıldı ve neticede binlerce, on binlerce canımız tek kurşun atmadan soğukta dondu. Bir kere eldeki haritalar hatalıydı. 29. Tümen Komutanı Arif Baytın hatıralarında; “Sarıkamış’a doğru harekete geçtiklerini, Bardız hududunu aşar aşmaz meçhul bir diyara girdiklerini, ellerindeki haritada bu huduttan sonrasının gösterilmediğini, bundan sonra harekâtın göz ile takip dilen arazi üzerinde devam ettiğini, herkesin Sarıkamış’ı hücum edilecek tepenin arkasında sandığını ancak hakikatte hedefin 8 kilometre uzaklıkta olduğunu” dile getirmektedir. Gerçekten bu konuda haritalar üzerinde bir noksanlıktan, hatta Sarıkamış çevresinin haritada düzgün çizilmediğinden söz edilebilir.
Hafız Hakkı Bey, emredilen istikamette 24/25 Aralık’ta Oltu üzerinden Bardız önlerine gelebilseydi Rusları imhadan hiçbir kuvvet kurtaramazdı.
25 Aralık sabahı 29. Tümen Bardız’dan Sarıkamış’a doğru hareket etti.
26 Aralık günü saat 7.30’da ordumuz yeniden taarruza geçti. Askerlerimiz aç, yorgun. Bu taarruz devam ettirebilseydi netice alınacaktı.
10. Kolordu’nun başında bulunan Hafız Hakkı Paşa taarruz planını aksattı. Harekât sahasını 100 km. genişletmiş birliklerin büyük kısmını yollarda dağıtarak 4 gün gecikme ile Sarıkamış önlerine gelmişti. Açıkta geceleyen birlikler toplu bulundurulamamış, parça parça yapılan taarruzlardan bir netice alınamamıştı.
Askerlerimiz ormanda dondu. Ateş yakacak malzemeleri yok. Balta yok, testere yok. Ağaç kesecek malzeme yok.
25 ve 26 Aralık tarihinde yapılan gece hücumunda 29. Piyade tümeni eski Sarıkamış’a girdi. 28 Aralık günü 10. Kolordu Sarıkamış-Kars yolu üzerindeki tıkama mevzilerini ele geçirdi. Şimdi hava şartları kötüleşmekteydi.10. Kolordu 1,5 metre karın bulunduğunu ve ısının eksi 26 derece olduğunu bildiriyordu.
Ruslar Erzurum önündeki hatlardan birkaç piyade ve süvari alayı çekti. Sarıkamış’a gönderdiler. Hücumlarımıza karşı bu takviye birlikleriyle şehri elde tutmayı başardılar.
19 Aralık ile 10 Ocak arasında, bölgede ortalama hava sıcaklığı -20 ile -25 dereceye düşmüştür. Enver Paşa’nın kendi karargâhı bile 25 Aralık - 2 Ocak tarihleri arasını çadırsız geçirmek zorunda kalmış ve bazı karargah subaylarının ayak parmakları donmuştur. Ordu ulaşım güçlüğü nedeniyle sadece 4 gün yetecek kadar bir yiyeceği beraberinde götürmüştür.
25 Aralık 27 Aralık akşamına kadar iki gün sadece ekmek ve zeytin yemek zorunda kalmışlar. Araç ve gereç yetersiz. Kolordular arasında iyi bir muhabere kurulamamış.
29 Aralık askerlerimiz yıpranmış vaziyetteydi.
1915 başı. Ruslar takviye aldı. Bizim askerlerin vaziyeti kötüleşti.
3-4 Ocak 1915 gecesi zayiatımız çok fazla. Ruslar 4 Ocak 1915’te hücuma geçti. 9. ve 10. Kolordu kendilerinden sekiz kat fazla düşmana dayanmaya çalıştı. 11. Kolordu’dan yardım gelmedi.
4 Ocak günü durum feci. Ordumuz ya ricat edecek, ya imha olacaktı. Enver Paşa ricatı tasdik etti.
Enver Paşa İstanbul’a dönmeye karar verdi. Ordu geri çekildi. 3. Ordu zor şartlara rağmen Narman, Yeniköy, Kaleboğazı,Tortum hattında tutunmayı başardı.
Ordumuz, kara kışın tipisiyle düşmanın kurşun ve güllesiyle uğraşa cenkleşe mahvoldu da, bir neferi arka çevirmedi.
Hafız Hakkı Paşa başarılı denilebilecek şekilde harpten önceki sınırlara çekildi. Elinde hâlâ 20 bin civarında bir muharip birlik vardı.
Enver Paşa 8 Ocak’ta (1915) bölgeden ayrıldı.
Sarıkamış muharebesi 3. Ordu’yu eritmiştir. Hafız Hakkı Paşa’nın kolordusuna ric’at emrini verirken söylediği gibi: “Şereften başka her şey mahvolmuştu.”
